Những Thách Thức Đối Với Chất Lượng Nước Trong Mùa Mưa ở Việt Nam

Ở các nước nhiệt đới như Việt Nam, mùa mưa là khoảng thời gian được mong đợi trong năm. Những cơn mưa giúp xua tan cái nắng oi ả, mang lại sắc xanh tươi tốt cho cảnh quan và tạm thời làm sạch bầu không khí ô nhiễm. Tuy nhiên, đằng sau bức tranh tươi đẹp ấy là một thách thức tiềm ẩn — mưa lớn thực chất có thể làm trầm trọng thêm tình trạng ô nhiễm nước, đặc biệt là tại các con sông đô thị lớn như sông Sài Gòn ở TP. Hồ Chí Minh.

Vì sao mưa làm tình trạng ô nhiễm trở nên nghiêm trọng hơn?

Một nghiên cứu khoa học gần đây được công bố trên Tạp chí Sức khỏe và Nước đã phân tích sự thay đổi chất lượng nước sông Sài Gòn giữa mùa khô và mùa mưa. Kết quả cho thấy một xu hướng đáng báo động: Vào mùa mưa, lượng mưa lớn làm tăng dòng chảy bề mặt, cuốn theo hàng loạt chất ô nhiễm — từ chất dinh dưỡng, kim loại nặng cho đến dư lượng kháng sinh — đổ thẳng vào sông. Hiện tượng này không chỉ đe dọa môi trường mà còn ảnh hưởng trực tiếp đến sức khỏe của hàng triệu người dân phụ thuộc vào nguồn nước này trong sinh hoạt hàng ngày.

Vào mùa khô, các chất ô nhiễm từ đường phố, công trường xây dựng, nhà máy và trang trại tích tụ lại trên bề mặt đất. Khi mưa đến, chúng bị cuốn trôi với một lượng nước lớn, đổ vào sông, kênh rạch và hồ chứa. Quá trình này, được gọi là dòng chảy đô thị và nông nghiệp, khiến dòng sông trở thành nơi vận chuyển ô nhiễm thay vì là nguồn nước thanh lọc tự nhiên.

Những chất ô nhiễm nào đang tồn tại?

Nghiên cứu đã thu thập mẫu nước tại nhiều điểm khác nhau dọc theo sông Sài Gòn — từ các khu công nghiệp, khu dân cư, đất nông nghiệp và các khu vực ít bị ảnh hưởng. Kết quả cho thấy nồng độ cao của các chỉ số sau:

• Các thông số vật lý—hóa học như nhiệt độ, độ pH, độ dẫn điện, lượng oxy hòa tan, tổng chất rắn lơ lửng (TSS) và nhu cầu oxy hóa học (COD) - những yếu tố ảnh hưởng đến mức độ an toàn và khả năng duy trì sự sống của nước.
• Các chất dinh dưỡng như nitơ (dưới dạng amoni và nitrat) và phốt pho, chủ yếu từ phân bón và nước thải sinh hoạt. Sự dư thừa dinh dưỡng này có thể gây ra hiện tượng tảo nở hoa và làm giảm oxy trong nước, đe dọa hệ sinh thái thủy sinh.
• Kim loại nặng như sắt, đồng và kẽm, đặc biệt tập trung ở khu vực gần các khu công nghiệp, có thể tích tụ trong chuỗi thức ăn và gây hại cho cả động vật lẫn con người.
• Dư lượng kháng sinh như sulfamethoxazole, ciprofloxacin và trimethoprim phản ánh sự ô nhiễm từ các cơ sở y tế, chăn nuôi và chất thải sinh hoạt. 

Đáng báo động là một số chất ô nhiễm này đã vượt ngưỡng tiêu chuẩn chất lượng nước mặt do Việt Nam quy định trong mùa mưa, làm dấy lên mối lo ngại về sức khỏe cộng đồng và hệ sinh thái.

Khu vực nào chịu ảnh hưởng nặng nề nhất?

Không phải tất cả các khu vực ven sông đều ô nhiễm như nhau. Nghiên cứu chỉ ra rằng các khu vực công nghiệp và dân cư là những nguồn phát thải chính, gây ô nhiễm nghiêm trọng hơn hẳn so với vùng nông nghiệp. Các quận nội thành với mật độ dân số và nhà máy cao thải ra đủ loại chất ô nhiễm – từ dược phẩm cho đến kim loại nặng – và khi mưa đến, tất cả những thứ này bị cuốn thẳng xuống sông.

Vì sao chúng ta cần quan tâm?

Sông Sài Gòn đóng vai trò thiết yếu trong đời sống đô thị — cung cấp nước cho sinh hoạt, tưới tiêu, nuôi trồng thủy sản và các hoạt động giải trí. Nhưng khi mùa mưa làm gia tăng ô nhiễm, hàng loạt hệ lụy có thể xảy ra:

• Các nhà máy xử lý nước gặp khó khăn hơn trong việc xử lý nguồn nước đầu vào với mức độ ô nhiễm biến động và đôi khi vượt ngưỡng.
• Dư lượng kháng sinh làm dấy lên nguy cơ hình thành vi khuẩn kháng thuốc, gây khó khăn cho điều trị bệnh.
• Hệ sinh thái thủy sinh chịu tổn thất, với sự suy giảm đa dạng sinh học và nguồn cá.
• Niềm tin của người dân vào chất lượng nước máy bị giảm, có thể khiến họ chuyển sang dùng nước đóng chai hoặc các nguồn không an toàn khác.

Dù mang lại sự tươi mát sau những ngày oi ả, mùa mưa cũng là một “băng chuyền” khổng lồ vận chuyển chất ô nhiễm từ đất liền ra các hệ thống sông ngòi. Trái với suy nghĩ phổ biến rằng mưa sẽ làm loãng chất ô nhiễm, thực tế là nó thường khiến chúng tập trung và lan rộng nhanh chóng, dẫn đến những đợt ô nhiễm đột biến.

Để bảo vệ chất lượng nước trong mùa mưa, cần có sự phối hợp đồng bộ: quy hoạch đô thị hợp lý, quản lý chất thải hiệu quả, kiểm soát chặt chẽ nước thải công nghiệp và nâng cao nhận thức cộng đồng. Với mỗi cá nhân, việc hiểu rõ những rủi ro này chính là bước đầu tiên để đưa ra lựa chọn đúng đắn trong việc sử dụng và bảo vệ nguồn nước an toàn cho cuộc sống hằng ngày.

Nguồn: Influences of anthropogenic activities on water quality in the Saigon River, Ho Chi Minh City | Journal of Water and Health | IWA Publishing